İki ülke arasında ticarete konu edilen bir eşyadan alınacak vergiler ve eşyanın tabi olacağı ticaret politikası önlemleri, eşyanın menşeine göre belirleniyor ve farklılaşıyor.
Günümüzde “eşyanın menşei”, dış ticaretin en kilit kavramlarından birisidir. Çünkü:
O eşyanın menşe ülkesi esas alınır. Uluslararası ticarete konu olan bir eşyanın menşeinden bahsederken, o eşyanın hangi ülkeden geldiğinden değil, hangi ülkede üretilmiş olarak addedilmesi gerektiğinden bahsettiğimizi hatırlatalım.
Eşyanın menşei; eşyanın tarife sınıflandırması ve gümrük kıymeti ile birlikte gümrük vergilerinin hesaplanmasında kullanılan temel faktörlerden biridir.
Günümüzde hiçbir ürünün üretim süreci başından sonuna kadar tek bir ülkenin sınırları içinde gerçekleştirilmiyor. Dünyanın her yerinde üreticiler farklı ülkelerden hammadde temin ederek üretim yapıyorlar. Bir ürünün üretimi bir ülkede başlayıp, başka bir ülkede tamamlanabiliyor. Türkiye’de üretilen bir eşyada, yerli girdilerin yanı sıra, pek çok ülkeden ithal edilen girdiler kullanılabiliyor. Tamamen kendi yerli girdilerini kullanarak üretim yapabilen ülke veya tamamen yerli girdiler kullanılarak üretilen bir ürün bulmak giderek zorlaşıyor. Üretim süreçlerinde yaşanan bu değişim, menşe kavramının ve menşe kurallarının uluslararası ticaretteki rolünü ve önemini arttırmıştır.
Menşe, bir malın ekonomik milliyetidir. Menşe kavramı, bir malın taşıdığı ekonomik değerin, hangi ülkeye ait olduğunu ifade eder. Gümrük Kanunu’na göre,
Türk menşelidir.
Bu ürünler, tamamen Türkiye’de üretilmiş olan ürünlerdir. Tamamen bir ülkede üretilmiş olan ürünlerin bünyesinde başka bir ülkenin girdisi bulunmaz. Bir ülkede üretilmiş olmakla birlikte, üretiminde başka ülkelere ait girdilerin de kullanıldığı ve o ülkeden ihraç edilecek olan ürünlerde ise, bir ülkede yapılan üretim faaliyeti sonucunda malın o ülke menşei kazanıp kazanmadığının belirlenmesi gerekir.
Bir malın hangi ülke menşeli olduğu belirlenirken, o malın alındığı ve satıldığı iki ülke arasındaki ticarette geçerli olan menşe kurallarına bakılır. İki tür menşe kuralı vardır:
Malın ithalatçısı ve ihracatçısı olan iki ülke arasında bir tercihli ticaret anlaşması varsa, eşyanın menşei o anlaşmada yer alan menşe kuralları esas alınarak belirlenir. Buna “eşyanın tercihli menşei” denir.
Tercihli menşe kurallarını karşılayan bir mal, tercihli ticaret anlaşması ile sağlanan vergi muafiyeti veya indirimlerinden yararlanabilir.
Türkiye’nin aşağıda belirtilen dış ticaret işlemlerinde tercihli menşe kuralları geçerlidir:
A. Karşılıklı Taviz Verilmesi Esasına Dayanan Tercihli Ticaret: Serbest Ticaret Anlaşmaları Kapsamındaki Ticaret, Tercihli Ticaret Anlaşmaları Kapsamındaki Ticaret, Tek Taraflı Taviz Verilmesi Esasına Dayanan Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi (GTS) Kapsamı Ticaret
B. Tek Taraflı Taviz Verilmesi Esasına Dayanan Tercihli Ticaret Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi
Malın ithalatçısı ve ihracatçısı olan iki ülke arasında bir tercihli ticaret anlaşması yoksa, eşyanın menşei, ülkelerin ulusal mevzuatında yer alan menşe kuralları esas alınarak belirlenir. Buna “eşyanın tercihli olmayan menşei” denir.
Türkiye’de eşyanın tercihli olmayan menşeinin belirlenmesinde geçerli olan menşe kuralları gümrük mevzuatı ile belirlenir.
Tercihli olmayan menşe kuralları, ülkelerin dış ticaret politikasının omurgasını oluşturan ticaret politikası önlemlerinin gereğince ve etkin bir şekilde uygulanabilmesini sağlarlar. Tercihsiz menşe kuralları ayrıca, ülkelerin dış ticaretlerinde farklı gümrük tarifesi ya da tarife dışı önlemler uygulaması sebebiyle ticaretin normal akışının yön değiştirmesini önlemek açısından da önem taşırlar.
Buna göre, kara suları dahil olmak üzere tümüyle Türkiye’de elde edilen veya üretilen eşya Türk menşelidir.
Üretimde birden fazla ülke menşeli girdiler kullanıldıysa, Türkiye’de yeni bir ürün elde edilmiş olması veya üretimin önemli bir aşamasının ve ekonomik yönden gerekli görülen en son esaslı işçilik ve eylemin o ülkede yapılmış olması halinde nihai ürün Türk menşei kazanmış sayılır.
Gümrük mevzuatına göre, üretimi birden fazla ülkede gerçekleştirilen eşyada menşe tespiti yapılırken, öncelikle eşya tekstil ürünü veya tekstil ürünü dışında kalan ürünler olarak bir ayırıma tabi tutulur. Daha sonra gümrük mevzuatında belirlenen menşe kurallarına bakılır.
Gerek Türkiye’ye yapılan ithalatta gerekse Türkiye’den yapılan ihracatta ticaret politikası önlemlerinin uygulanması ve vergi hesaplanması gümrük idarelerine ibraz edilen menşe şahadetnamelerine göre yapılır.
Tercihli olmayan menşe kuralları, ülkelerin dış ticaretlerini kontrol etmek amacıyla koydukları kuralların ve aldıkları tedbirlerin takip edilmesini sağlayan temel enstrüman olmakla birlikte, ithal eşyasının herhangi bir tercihli vergi uygulamasından yararlanmasını sağlamaz.
Uluslararası ticarete konu edilen bir eşyanın bu ticari işleme uygulanacak olan menşe kuralını karşılaması halinde bu durumu belgelemek üzere menşe ispat belgesi düzenlenir.
Bir mal için hangi menşe belgesinin düzenleneceği, o malın menşeinin tercihli veya tercihsiz menşe kurallarından hangisine dayanılarak belgelendiğine göre farklılık gösterir.
Serbest dolaşım ile menşe farklı kavramlardır.
Bir eşyanın veya hammaddenin üçüncü ülkelerden gümrük vergilerinin ödenerek ithal edilmesi yani serbest dolaşıma sokulması, o eşyanın doğrudan Türk menşei kazandığı anlamına gelmez.
Türkiye’de serbest dolaşıma sokulan ve ihraç edilecek olan eşyanın üretiminde kullanılan girdiler, gördükleri işlem veya işçilik nedeniyle farklı bir tarife pozisyonunda sınıflandırılabilirler.
Bir malın sınıflandırıldığı tarife pozisyonunun, üretim sürecinde gördüğü işlem veya işçilik nedeniyle değişmesi, o mala her zaman menşe kazandırmaz.
Hangi işlem veya işçiliğin o mala menşe kazandırdığının belirlenmesi için ilgili menşe kuralına ve o kuralın karşılanıp karşılanmadığına bakılmalıdır.
İki ülke arasındaki ticarete uygulanacak kurallar, o iki ülke arasında bir tercihli ticaret anlaşması veya başka bir ekonomik entegrasyon olup olmadığına göre değişkenlik gösterir.
Bir eşyadan alınacak vergilerin hesaplanmasında ve eşyanın tabi olduğu menşe esaslı ticaret politikası önlemlerinin, ilave gümrük vergisi veya ek mali yükümlülük gibi diğer mali yüklerin belirlenmesinde eşyanın menşei önem arz etmektedir.
İki ülke arasında ticarete konu edilen bir mal, bu ülkeler arasındaki ticarette geçerli olan kuralları karşılıyorsa, tercihli muameleden yararlanılmak istenmesi halinde, bu durumu ispatlayan bazı belgelerin düzenlenmesi gerekir. Bu belgeler, ticarette geçerli olan kuralların niteliğine göre, menşe ispat veya dolaşım belgesi olarak adlandırılır
Ülkemizin dış ticaret işlemlerinde AB ile kurulmuş olan Gümrük Birliği ve muhtelif ülkelerle aramızdaki tercihli ticarete ilişkin anlaşmalar ile belirlenen ticaret kurallarının uygulandığı durumlarda, eşyanın bu kurallara uygun olduğunu göstermek için düzenlenen menşe ispat ve dolaşım belgeleri kullanılmaktadır.
İthalatta uygulanacak gümrük vergisi oranları, ticaret yapılan ülkeye veya eşyanın hangi ülke menşeli olduğuna göre değişmektedir. İthalat sırasında indirimli gümrük vergisi oranının uygulanması veya hiç gümrük vergisi alınmaması için, ihracatçı ülkede düzenlenmiş olan menşe ispat veya dolaşım belgesinin ibraz edilmesi gereklidir.
Menşe ispat ve dolaşım belgelerinin neler olduğu ve hangi durumlarda düzenlendikleri aşağıda açıklanmaktadır.
A.TR Dolaşım Belgesi:
Gümrük Birliğini kuran karar ile birlikte sanayi ürünleri ve işlenmiş tarım ürünleri Türkiye ile Avrupa Birliği arasındaki ticarette serbest dolaşım kuralına tabi olmuştur.
Gümrük Birliği kapsamındaki bir eşyanın Türkiye ile Avrupa Birliği üyesi ülkeler arasındaki ticaretinde eşyanın serbest dolaşımda olduğunu göstermek üzere ihracatçı ülkenin yetkili makamları tarafından A.TR Dolaşım Belgesi düzenlenir.
Eşyanın A.TR Dolaşım Belgesi eşliğinde ticarete konu olması halinde ithalatçı ülkede gümrük vergisi alınmaz.
Gümrük Birliği kapsamına giren bir eşyanın A.TR Dolaşım Belgesi olmaksızın da ülkemiz ile AB arasında ticarete konu edilmesi mümkündür. Ancak bu durumda, ithalatçı ülkede üçüncü ülkelere uygulanan gümrük vergisi tahsil edilir.
A.TR Dolaşım Belgesi eşyanın menşeini göstermez veya menşe ispat belgesi yerine geçmez.
Eşyanın tercihli menşeini ispatlamaya yarayan menşe belgeleri:
Türkiye ile bir tercihli ticaret anlaşması imzalamış olan bir ülke arasında, malın menşeine göre belirlenen tercihli tarife uygulamaları kapsamına giren bir eşyanın ticareti yapılırken, ihracatçı ülkede düzenlenen belgelerdir.
Bu kapsamda aşağıda belirtilen belgeden birisi düzenlenir:
EUR.1 / EUR-MED Dolaşım Belgeleri, D-8 Menşe İspat Belgesi, Menşe İspat Belgesi (İran), Menşe İspat Belgesi (Malezya) ve Form A Menşe İspat Belgesi ihracatçı ülkelerin yetkili makamları tarafından belirli şekil şartlarını karşılayacak şekilde düzenlenirler. Boş olarak basımı yapılan bu belgeler ihracatçı tarafından doldurularak eşyanın ihracat işlemleri sırasında gümrük idaresince vize edilirler.
Fatura beyanı/ EUR-MED Fatura Beyanı ve menşe beyanı ise, ihracatçı tarafından fatura, teslimat notu veya başka herhangi bir ticari belge üzerinde belirtilen ve dayanağı olan uluslararası anlaşma ile belirlenen koşulları taşıyan bir beyandır. Bu beyanların hangi koşullarda ve ne şekilde yapılacağı ilgili tercihli ticaret anlaşması ile belirlenir.
Gümrük birliğinin kapsamı dışında bırakılmış olan tarım ürünleri ve Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu (AKÇT) ürünlerinin Türkiye ile Avrupa Birliği arasındaki ticaretinin de tercihli ticaret anlaşmaları kapsamına girdiğini hatırlatmak isteriz.
Bu eşyanın, ilgili anlaşmalarla belirlenen kurallar çerçevesinde menşeli olması ve EUR. 1/EUR-MED Dolaşım Belgesi, Fatura Beyanı / EUR-MED Fatura Beyanı eşliğinde ticarete konu edilmesi halinde ithalatçı ülkede tercihli rejimden faydalanması mümkündür.
Menşe Şahadetnamesi:
Dış ticarete konu olan bir eşyanın ithalatçısı ve ihracatçısı olan iki ülke arasında tercihli ticarete ilişkin bir anlaşma yoksa, eşyanın menşei, ülkelerin ulusal mevzuatında yer alan menşe kuralları esas alınarak belirlenir. Bu kurallar çerçevesinde ortaya çıkan menşe kavramına “tercihli olmayan menşe” adı verilir.
Eşyanın tercihli olmayan menşei, “menşe şahadetnamesi” ile belgelenir.
Tercihsiz menşe kuralları, ithalatçı ülkede geçerli olan ticaret politikası önlemlerinin uygulanmasını sağlarlar. Ticaret politikası önlemleri, belirli ülkeler menşeli eşyanın ithalatında uygulanmaktadır.
İthal edeceğiniz eşyaya ticaret politikası önlemi uygulanmaması için, sizden bu eşyanın ticaret politikası önlemi uygulanan ülkeler menşeli olmadığını, başka bir ülke menşeli olduğunu kanıtlamanız istenir. Bunun için de ithalat sırasında “menşe şahadetnamesi” ibraz etmeniz gereklidir.
Başka bir ifadeyle, ithal etmek istediğiniz eşyaya indirimli gümrük vergisi oranı uygulanması veya gümrük vergisi alınmaması için eşyanızın “nereden geldiğini” ispatlamanız gerekirken; bu eşyaya ticaret politikası önlemi uygulanmaması için eşyanızın “önlem uygulanan ülkeden gelmediğini” ispatlamanız gerekir. “Menşe Şahadetnamesi” menşe ülkenin yetkili makamları tarafından düzenlenir.
Gümrük mevzuatına göre, göre menşe şahadetnamelerinde aşağıdaki bilgilerin bulunması zorunludur.
addedilerek verilmiş ise bu husustaki etraflı açıklamalar.
Türkiye’den yaptığınız ihracat işlemlerinde menşe ispat veya dolaşım belgesi düzenlemeniz gereken hallerde, bağlı olduğunuz Ticaret veya Sanayi Odası’na ya da TESK veya TİM’e bağlı birliklere başvurmalısınız. Bu kuruluşlardan boş olarak temin edeceğiniz belgenin, ihracat işleminize ilişkin bilgilere göre doldurulması gereklidir. A.TR Dolaşım Belgesi ile menşe ispat belgelerinin Türkiye’den yapılan ihracat sırasında gümrük idaresince usulüne uygun şekilde vize edilmesi gereklidir.
Menşe şahadetnamesi ise, Türkiye’den yapılan ihracat sırasında gümrük idaresince vize edilen bir belge değildir.
Hali hazırda ihracat beyannamesi kapsamı menşe ispat ve dolaşım belgeleri ( A.TR Dolaşım Belgesi, EUR.1, EUR-MED Dolaşım Belgeleri, D-8 Menşe İspat Belgesi, İran Menşe İspat Belgesi, Malezya Menşe Belgesi) yalnızca elektronik ortamda düzenlenmektedir.
Menşe ispat ve dolaşım belgeleri, malın Türkiye’den ihracatı sırasında ihracatı yapan firmaya değil, malın ithalatçı ülkeye girişi sırasında ithalatçı firmaya avantaj sağlarlar. İthalatçı firma, yapacağı ithalat sırasında ülkesinin Türkiye ile imzaladığı anlaşma nedeniyle kendisine sağlanan vergi muafiyetinden veya indiriminden yararlanmayı tercih ederse, mala ait menşe veya dolaşım belgesinin düzenlenip kendisine iletilmesini ihracatçı firmadan talep edecektir.
İthalatçı firma, ihracatçı firma ile anlaşma yaparken menşe ispat veya dolaşım belgesinin ürün ile birlikte gönderilmesini isteyebilir.
İhracatçı firma, ihraç ettiği eşyayı menşe ispat veya dolaşım belgesi olmadan göndermek isterse, malın Türkiye’den ihracatı sırasında yapılan gümrük işlemlerini bu belge olmadan tamamlaması mümkündür. Ancak, malın ithalatçı ülkeye girişi sırasında yapılan gümrük işlemlerinde, menşe ispat veya dolaşım belgesi verilemediği zaman, ithalatçı firma vergi muafiyetinden veya indiriminden yararlanamayacak ve daha yüksek ithalat vergisi ödemek zorunda kalacaktır.
Bu durum nedeniyle ithalatçı firma ile ihracatçı firma arasındaki ticari ilişkinin zarar görmemesi ve iki ülke arasındaki ticarette geçerli olan vergi avantajlarından azami ölçüde yararlanılması için, ihracatçı firmanın menşe veya dolaşım belgesini düzenlemesi ve gerektiği hallerde, ihracat sırasında bu belgeyi gümrük idaresine usulüne uygun olarak vize ettirmesi ihracatçının yararına olacaktır.
Menşe ispat ve dolaşım belgelerinin doğruluğunun ve kurallara uygunluğunun ithalatçı ülke gümrük idareleri / yetkili makamları tarafından sonradan kontrole (subsequent verification) tabi tutulması mümkündür. Bu kontrole tabi tutulan belgeler ithalatçı ülkenin yetkili makamları tarafından, ihracatçı ülkenin yetkili makamlarına gönderilir. Belgenin gerçek ve doğru olup olmadığının, düzenlenmesine dayanak oluşturan anlaşma ile belirlenen kurallara uygun olup olmadığının kontrol edilmesi istenir.
İhracatçı ülke yetkili makamları tarafından yapılan kontrolde belgenin doğru olmadığının veya kurallara uygun olmadığının anlaşılması halinde, eşya ithalatçı ülkeye giriş işlemlerinde tercihli tarife uygulanamaz.